Türk sularındaki köpek balıkları:

Yeniden dönmelerindeki sır ne?

Hafif bir rüzgarla içimize dolan heyecan, deniz kenarında izlenen gün batımının ihtişamı ve yıl boyunca biriktirdiğimiz stresi atmayı planladığımız tatil planları... Yaz mevsimi denilince birçok kişinin aklına Ege ve Akdeniz’deki kıyı hayatına dair hayaller geliyor. Fakat bugünlerde özellikle Ege ve Akdeniz’de gözlemlenebilir deneyimlerin bizlere anlattığı farklı bir gerçek var: Köpek balıkları.

Ege, Marmara ve Akdeniz kıyılarında balıkçılar tarafından çekilen görüntüler ve paylaşılan deneyimler, Türk sularında köpek balıklarının varlığını yeniden gündeme getirdi. Fakat köpek balıklarının kıyılarımızdaki mevcut varlığı uzmanlara göre yeni değil.

Canavarın portresi

Köpek balıklarına dair birçok kişideki algıyı aslında 1975 yılında yaz mevsiminde vizyona giren bir film oluşturuyor. Peter Benchley’in romanından uyarlanan Steven Spielberg’ün ''Jaws'' filmi, sıcak bir yaz günüyle başladığı vizyon yolculuğunu o yazın gişe canavarı filmi olarak bitirdi. Fakat bıraktığı izler; köpek balıklarına dair unutamadığımız korkular oldu.

Av baskısı: Peki gerçek canavar kim?

"Jaws" filminin bıraktığı etkiler bir yana, dünya genelinde artan balıkçılık baskısı nedeniyle köpek balıkları artık nesli tükenme riski altında olan türler arasına girmiş bulunuyor. Dünya Doğa ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği'nin (IUCN), birçok köpek balığı türünü kırmızı listeye almasıyla, canlı türündeki sayıların kritik seviyeye indiği belirtiliyor.

Av baskıları sonucunda günümüzde yılda yaklaşık 100 milyon köpek balığının avlandığı tahmin ediliyor. Meksika veya Japonya nüfusuyla eş değer olan bu sayının artışındaki en büyük nedenleri yüzgeç avının endüstri hâline gelmesi oluşturuyor.

Koruma çabaları

Köpek balıklarının korunması ve avlanmalarına yönelik yasaklar, son yıllarda uluslararası düzeyde artan bir öneme sahip durumda. Birçok ülke, köpek balıklarının neslinin tükenme riskiyle karşı karşıya olması nedeniyle bu alanda önemli yasal düzenlemeler yapsa da; bu yasaklar mevcut endüstrinin ekonomik hacmi nedeniyle yetersiz kalıyor.

Her yıl 100 milyona varan köpek balığı insanlar tarafından öldürüyor. Köpek balığı yüzgeci çorbası için avların çoğunluğu Pasifik Okyanusu'ndaki belirli bir bölgede yapılıyor.

Hong Kong, köpek balığı yüzgeçlerinin ana ticaret merkezi olarak biliniyor. Diğer büyük ticaret merkezleri arasında Tayvan, Endonezya ve Singapur yer alıyor.

Dünya Doğayı Koruma Vakfı'nın 2019 verilerine göre AB ülkeleri küresel köpek balığı eti ticaretinin %20'den fazlasını oluşturuyor. İspanya bu alanda başı çekiyor.

Tüm avlanma baskısına rağmen, Pasifik Okyanusu'ndan Hint Okyanusu'na kadar uzanan birçok kıyı bölgesi köpek balıkları için hâlen hayati öneme sahip toplanma ve üreme alanları olarak biliniyor.

Aynı kıyı bölgelerinde köpek balığıyla insan karşılaşmalarındaki saldırıların geneli ABD, Avustralya ve Afrika'da gerçekleşiyor.

En yaygın saldırı yapan türler arasında Kaplan Köpekbalığı, Büyük Beyaz Köpekbalığı, Boğa Köpekbalığı, Siyah Uçlu Resif Köpekbalığı ve Kum Köpekbalıkları bulunuyor.

Sürülerin peşinden Türkiye’ye

Avrupa'daki ton balığı sürülerinin göç rotasında yer alan Türkiye'deki kıyılar, köpek balıklarının da uğrak yerlerinden bir tanesi. Ton balığı sürülerini takip eden köpek balıkları, beslenme alışkanlıkları gereği bu sürülerin peşinden Akdeniz, Ege'nin iç kesimlerine ve Marmara Denizi'ne kadar ilerliyorlar. Türkiye kıyılarındaki köpek balıklarının çoğunluğu, orkinos, kılıç balığı, sinarit, sardalya ve fener balığı gibi sürü halinde hareket eden balıklarla besleniyor. Uzmanlara göre bu durum, köpek balıklarının beslenme davranışlarının ve göç yollarının anlaşılmasında önemli bir gösterge teşkil ediyor.

Orkinos, kılıç balığı, sinarit, sardalya ve fener balığı sürülerini takip eden köpek balıkları Akdeniz üzerinden sularımıza giriyor.

Marmara'daki sır: Derin denizden kıyılara

Scrolli’nin stüdyo çalışması olarak hazırladığı açıklayıcı belgesele konuşan köpek balığı uzmanı Hakan Kabasakal, son zamanlarda görülen köpek balığı sayılarındaki artışın nedenini denizlerimizdeki kirliliğe ve oksijenin azalması olarak gösteriyor. Kabasakal şu ifadeleri kullanıyor: "Normal koşullarda kıyılarda yaşamayan avcı türlerin kıyılara yerleşmeye başlaması ticari balık stokları üzerinde yırtıcı baskısını fazlalaştırıyor. Marmara’da derin denizdeki oksijensizleşmenin tehlikeli bir evreye geçtiği konusunda araştırmacılar uyarıyor."

Uzmanlara göre kıyılarımıza bu sürülerin peşine takılarak gelen ve üreme alanları oluşturan büyük beyaz köpek balıkları da görünür varlığı giderek artan köpek balıklarından bir tanesi. Son 10 sene ağlara takılan büyük beyaz köpek balıklarının bulunduğu yerler ve sayıları da bu söyleme kanıt sunan ayrıntıları oluşturuyor.

Büyük beyaz köpek balığına dair bu görüntüler Kuzey Ege'de çekildi.

Büyük beyaz köpek balıklarının kıyılarımızdaki varlığına tarihi kayıt ve arşivlerden de ulaşılabiliyor.

Yetişkin bir büyük beyaz köpek balığının boyu genellikle 4 ile 6 metre arasında değişiyor.

Büyük beyaz köpek balıklarının yaşam ömrü genellikle 30 ila 40 yıl arasında bulunuyor.

Derileri, suyun üzerinden geçerken minimum sürtünme ile maksimum hız sağlayan küçük, sert ve dikey deri dişleri olan dermal dentiküllerle kaplı olarak bulunuyor.

Aslında geçmişte de buradalardı

Büyük beyaz köpek balıkları da dâhil olmak üzere Türkiye'nin kıyılarındaki köpek balığı varlığı, tarihi kanıtlara da dayanıyor. Özellikle 16. yüzyılda, İstanbul surlarına yakın bir yerde yakalanan devasa bir beyaz köpek balığı, bu varlığın arşiv kayıtlarındaki değerini de gösteriyor.

1930 ile 1980 yılları arasında, özellikle Marmara Denizi'nde meydana gelen toplam 13 köpek balığı saldırısı bulunuyor. Köpek balığı uzmanı Hakan Kabasakal, medyanın köpek balıklarının varlığını kamuoyuna duyurmada önemli bir rol oynadığını vurguluyor. Kabasakal, insanları panikletmeden konunun medya görünürlüğüne dikkat çekerken, ''Köpek balıklarının korunmasını istemek, doğal varlıklarımızın korunmasıyla aynı anlama gelir'' açıklamasını kullanıyor.

‘Üremek için Ege’ye geliyorlar’

Kabasakal’a göre büyük beyaz köpek balıklarının Akdeniz’deki en önemli üreme noktalarından bir tanesi Ege Denizi’nde bulunuyor. Yaz aylarında hamile büyük beyazların Ege’ye geldiğini belirten Kabasakal şöyle konuşuyor: ''Ender üreme bölgelerinden bir tanesi Ege kıyılarımızda. Bu bölgenin deniz ve adalarla lekelenmiş bir deniz özelliği olması büyük beyazın yaşamının erken döneminde yaşamayı tercih etmesi için büyük etken sağlıyor.''

Belgesel şimdi YouTube'da

Katkıda Bulunanlar

Hikâye, Araştırma: Ilgaz Fakıoğlu

Kürasyon, Harita: Ilgaz Fakıoğlu, Nihat Avcı

Video: Ilgaz Fakıoğlu

Teşekkürler: Hakan Kabasakal

Büyük Beyaz Video Arşiv: Cenk Balkan

3D: "Earth" (https://skfb.ly/6TJB8) by Shubhanshu Soni is licensed under Creative Commons Attribution (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/).

"Shark" (https://skfb.ly/6R9HT) by holamgadol is licensed under Creative Commons Attribution (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/).

İleri Kaynaklar:

Sharks. Interactive Attack Map. Statistics and Survival Guides. (https://floridapanhandle.com/shark-attack-data/)

Ansley Couch. 'Sharks Overfishing'. 2022 (https://storymaps.arcgis.com/stories/f1b03320f6e1430fbfb9479653bbbe52)

The shark and ray meat network. WWF. 2021

ERGÜDEN, D., AYAS, D., & KABASAKAL, H. (2021). Recent Occurrence of Shortfin Mako Shark, Isurus oxyrinchus Rafinesque, 1810 (Chondrichthyes: Lamnidae), from the North-Eastern Mediterranean Coast of Turkey. Çanakkale Onsekiz Mart University Journal of Marine Sciences and Fisheries, 4(1), 79-85. https://doi.org/10.46384/jmsf.839454

Bradai, Mohamed & Enajjar, Samira & Saïdi, Béchir. (2022). Sharks’ Status in the Mediterranean Sea Urgent Awareness is Needed. 10.5772/intechopen.108162.